همه چیز درباره نگاره‌ی بته جقه

هنر در جوامع مختلف، ظهور یکی از معانی خلقت و اسطوره‌های مربوط به آن است که به‌ صورت نماد و نقوش در آثار هنری مختلف، نمایان گشته است. اما جالب است بدانید که این نقوش، صرفا جنبه تزئینی ندارند و معانی و مفاهیم عالی‌تری را نیز ارائه می‌کنند. نقوش سنتی در هنرهای دستی ایران از مهم‌ترین نشانه‌ها و نمودهای ذوق، روح زیبایی‌طلب، افکار، اعتقادات و باورهای آیینی و اسطوره‌ای جامعه ایرانی هستند که از دوران باستان تا به امروز ادامه پیدا کرده‌اند.

یکی از پرکاربردترین نقش‌ها، نگاره بته جقه است که از هزاره هشت پیش از میلاد تا طغراهای سلاطین عثمانی و شال‌های کشمیری و ترمه‌های امروزی، به حیات خود ادامه داده است. سابقه استفاده از بته جقه در هنر ایران همواره مورد بحث بوده است. گروهی، این نقش را نقش‌مایه‌ای ایرانی می‌دانند که از تزیینات پیش از اسلام متولد و به ملل دیگر معرفی شده است؛ مانند درخت سرو یا نقش بال حیوانات دوره ساسانی. در مقابل، گروه دیگر آن را نقش‌مایه‌ای می‌دانند که به واسطه شال‌های کشمیری هند به هنر ایران وارد شده است.

بته که به‌ عنوان نقشی گیاهی و تزئینی در هنرهای سنتی، به صورتی فراگیر مورد استفاده قرارگرفته، نگاره‌ای نمادین است که از اعتقادات ایرانیان و دیگر ملل سر برآورده و همین نشانی از ارتباط ایران با آن سرزمین‌ها می‌باشد. اما به‌راستی این نقش از چه سرزمینی نشات گرفته است؟ در ادامه به شرح آن می‌پردازیم و درباره ریشه‌های تاریخی، معانی و کاربردهای آن تا به امروز صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

بته جقه چه نگاره‌ای است؟

بته جقه نگاره‌ای متوازن و متعادل معرفی می‌شود که دهخدا این نقش زینتی را شبیه سرو خمیده دانسته که نشانی از فروتنی و راستی ایرانیان است. معین نیز آن را کوچک‌شده‌ی سرو افکنده دانسته و معتقد است که این نشان ایرانی، حکایت‌کننده‌ی راستی و تواضع ایرانیان است. کهن‌ترین نمایی که امروزه از نقش بته جقه به دست ما رسیده است، مربوط به پوشش چرمی قمقمه‌ای است که در قرن پنجم پیش از میلادی ساخته و از مقبره‌های سکایی در سیبری، کشف شده است. ایرانیان این نقش تزیینی را که نمادی از اندیشه و هنر سنتی است، بته می‌نامند که معنی لغوی آن یک دسته برگ است و ساده‌ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه‌دار (کنگره‌دار) دارد. جقه نیز، بته‌ای است که به پر پرندگان که بالای کلاه پادشان ایران قرار می‌گرفت، گفته می‌شد که تجسم عینی بته بود.

این نقش همواره نزد ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و در دوران مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. شواهد نشان می‌دهد که از نقش بته جقه در دوره هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و دوران بعد از اسلام نیز استفاده می‌شده است.

در ایران معاصر، نقش بته جقه طرح اصلی بسیاری از دست‌بافته‌های ایرانی است و یکی از رایج‌ترین نگاره‌های بر روی بافته‌ها بشمار می‌آید که داخل این بته جقه‌ها، معمولا با نقوش مختلف اسلیمی، ختایی و بته جقه‌های کوچک‌تر تزئین می‌شود و گاه حاشیه آن را هم با اسلیمی یا طرح‌های ساده‌ای ازخود بته جقه می‌آرایند.

منشا بته جقه

تاکنون نظرات بسیاری درباره‌ی‌ چیستی بته جقه مطرح شده است و در طول تاریخ منشا و اشکال گوناگونی را برای این طرح در نظر گرفته‌اند. به طور کلی، برای بته جقه، سه منشا و بنیان گیاهی، طبیعی و جانوری را در نظر گرفته‌اند. تمام مطالبی که تاکنون درباره بته جقه نوشته شده، آن را اقتباسی از نقش بدن کرم ابریشم، کوچک شده‌ی‌ سرو افکنده، کاج یا نخل، شعله آتش آتشکده، مرغ سر در سینه فرو برده، زهدان مادر، زنی چادر به سر و سر در گریبان، مشت بسته، نماد گلابی یا بادام، گیاهی هندی و یا نمادی از ایزد بهرام دانسته‌اند. در پژوهشی فلسفی نیز با دیدی نو به مفهوم آن پرداخته و آن را نماد دایره و در نتیجه، کمال دانسته‌اند. در ادامه چندین مفهوم و شمای آن را توضیح خواهیم داد.

بته جقه، نماد سرو: درخت مهری

درخت‌ها از دیرباز نزد انسان گرامی بوده و نمادی از رمز کیهان و آفرینش است. درخت‌های زندگی در عقاید انسان‌ها، زمین را به آسمان می‌پیوندد و بدین وسیله انسان می‌تواند با خدایان به گفتگو بپردازد. جالب است بدانید درخت‌های زندگی در فرهنگ‌های مختلف، معمولا درخت‌هایی همیشه سبز بوده‌اند و به همین سبب، به عنوان نمادی از جاودانگی و ابدیت نیز شمرده می‌شدند. از این روی، درخت سرو نزد ایرانیان نماد نامیرایی و آزادگی و پایداری در برابر نیروهای مرگبار شناخته و در نزد پیروان مهر پرستان، نماد ویژه خورشید و ایزد مهر است. همچنین درخت سرو، برای زرتشت پیامبر نیز اهمیت داشته و دارای تقدس بوده است و گفته می‌شود هنگامی که زرتشت به دیدار اهورا رفت، دو نهال از آن را با خود به زمین آورده و (یکی را در توس و یکی را در کاشمر) کاشته است.

بته جقه، نماد سیمرغ: پرنده مهری

سیمرغ و سرو نماد تداعی‌کننده سیمرغ و درخت درمانگر اساطیری هستند. در اوستا گفته شده است که این پرنده در بالای درخت همه تخمه (درختی که تخم تمام گیاهان در آن وجود دارد) می‌نشسته و موجب پراکنده‌شدن تخمه‌ی‌ این درخت درمانگر می‌شده است که همین حاصلخیزی را برای سرزمین به ارمغان می‌آورد. بنابراین این پرنده نیز همواره به عنوان پرنده‌ای درمانگر و شفابخش شناخته می‌شود. به تدریج درخت سرو را بخاطر همیشه سبز بودن، جاودان بودن و به دور از آفت و بیماری بودن این درخت، با سیمرغ مرتبط دانسته و کم‌کم سیمرغ به پرنده‌ای مهری تبدیل می‌شود و لقب پرنده خورشیدی را به خود می‌گیرد.

گاهی سیمرغ را با وارغنه اوستایی که غالبا شاهین یا عقاب ترجمه می‌شود، یکی می‌دانند که هفتمین تجسم بهرام، ایزد پیروزی، می‌باشد (در شاهنامه نیز آورده شده است).

انواع بته جقه

انوع بته جقه بی‌شمار است. مردم ایران، به سبب عشقی که به این نقش‌مایه داشته‌اند، تا به امروز انواع و اشکال مختلفی از آن را پدید آورده و برای آن‌ها نام‌های مخصوص گذاشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به بته میری (کاج کوچک)، بته ترمه‌ای (کاج متوسط)، بته خرقه‌ای (کاج بزرگ)، بته بادامی (کاج بادامی شکل)، بته جقه‌ای (کاج بزرگ که یک کاج کوچک از آن بیرون آمده است)، قلمکاری، کاجی، هشت پری، کردستانی، افشاری، مادر و بچه و بته شاخ گوزنی، اشاره کرد.

کاربرد

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، در گذشته اغلب بته جقه به عنوان زیور مرصع از گوهر برای تاج پادشاهان و بزرگان استفاده می‌شد و بخاطر جایگاه والای اساطیری و مذهبی که داشت، هیچگاه روی اشیایی که زیر پا انداخته می‌شد، مورد استفاده قرار نمی‌گرفت. اما بعدها، بته جقه به عنوان نقشی متداول در قالی، پاچه و جواهرات نیز معرفی و استفاده شد.

جمع‌بندی

نمادها در سرزمین‌های گوناگون، تحت تاثیر ایدئولوژی، ارزش‌ها، باورها و آیین‌های مردم بوده است که با گذشت زمان همواره دست‌خوش تغییر شده‌اند. مفهوم و شکل ظاهری برخی از نمادها مانند بته جقه، همواره در طول تاریخ متحول شده اما از آنجایی که اهمیت بسیار بالایی دارد، همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به ریشه‌های بته جقه در دوران پیش از اسلام، این نگاره دارای ریشه‌های اسطوره‌ای برگرفته از اعتقادات و باورهای مذهبی ایرانیان باستان است. در باور آیین مهر، سرو درختی همیشه سبز است که نماد جاودانگی است، درختی که آن را نماد آتش، خورشید و ایزد مهر می‌دانند و از این روی، نقش بته جقه را به سرو نسبت می‌دهند. با توجه به سایر تعاریفی که از این نقش شده است، نگاره بته جقه به دلیل تقسیم دایره به دو بخش، می‌تواند نمادی از دایره آفرینش، مهر یا خورشید، سرو و سیمرغ باشد که در این صورت تجلی مهر، بهرام، نور، آتش، پیروزی، اقبال، درمانگری، جاودانگی و غایت کمال خواهد بود.

منابع

باقری، معصومه، بته جقه، نگاره‌ای باستانی، کنفرانس بین‌المللی شرق شناسی، تاریخ و ادبیات پارسی

فاطمه، درج ور، مطالعه نقش‌مایه بته جقه در فرش ایران، پاییز و زمستان ۱۳۹۴