گلابتون دوزی چیست؟ شرحی بر میراثی ارزشمند از صنایع دستی ایران‌زمین

گلابتون‌دوزی یکی از رودوزی‌های سنتی استان هرمزگان بشمار می‌آید که پیشینه‌ای دو هزار ساله دارد. صنایع دستی این شهر به واسطه‌ی خصیصه و ویژگی‌های منحصر به فرد خود، از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی به عنوان شهری فعال در حوزه رودوزی بویژه گلابتون‌دوزی، به ثبت رسیده است. مانند بسیاری دیگر از رودوزی‌های سنتی، گلابتون‌دوزی نیز محصول دقت و ظرافت زنان و دختران در این منطقه‌ی جنوبی ایران است. از این رو، شاید بتوان گلابتون‌دوزی را یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های هنر مردمی و البته هنری زنانه، بشمار آورد که زبان گویای سبک زندگی، باورها و فرهنگ، پوشش و آداب و رسوم مناطق جنوبی ایران است.

 معمولاً دختران و زنان خانه‌دار ساعت‌هایی از روز را به این کار اختصاص می‌دهند که علاوه بر وجهه‌ی جمعی آن و کمک به رونق اقتصادی خانواده، اوقات فراغت خود را نیز با اشتغال به این صنایع دستی ارزشمند سپری می‌کنند. در ادامه به شرح این هنردستی زیبا و فاخر پرداخته‌ایم و یکی ازمحصولاتی را که به کمک این هنر ارزشمند تولید می‌شود را نیز معرفی کرده‌ایم. با ما همراه باشید.

گلابتون‌دوزی چیست؟

گلابتون‌دوزی از زیرمجموعه‌های زری‌دوزی‌ (که در مطالب پیشین درباره آن صحبت کردیم) بشمار می‌آید که در آن دوزندگان به کمک نخ گلابتون، به تزئین انواع پارچه‌ها با کابردهای مختلف، می‌پردازند. نخ گُلابِتون رشته‌ای سیمی بسیار نازک است که به دور یک رشته نخ ابریشم پیچیده شده و بر روی آن، لایه‌ای از زر (طلا) کشیده شده‌است که در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا در ایران رایج نیست و دوزندگان از نخ‌هایی طلایی که دارای روکش فلزی زرد رنگ یا سفید رنگ هستند، می‌کنند. این نخ‌ها معمولا در هندوستان به صورت عمده تولید می‌شوند.

بنابراین گلابتون‌دوزی، به واسطه‌ی نخ طلایی‌ای که در آن مورداستفاده قرار می‌گیرد، به این نام شهره است اما ما آن را با نام‌های دیگری همانند کم دوزی و یا کمان دوزی، نیز می‌شناسیم که در گذشته از این هنر فاخر حتما در جهاز دختران استفاده می‌شده است.

در گلابتون دوزی زمینه‌ی کار به رنگ اصلی باقی می‌ماند و نقوش بر روی پارچه‌هایی مانند ماهوت، مخمل، اطلس، ابریشم، پشم، تافته، کرباس و کرپ با رنگ‌های زرد، سبز، مشکی، فیروزه‌ای، زرشکی و نارنجی دوخته و گاهی از پولک و منجوق نیز در این رودوزی سنتی استفاده می‌شود.

انواع گلابتون‌دوزی

به طور کلی گلابتون را از لحاظ نوع دوخت آن بر روی پارچه می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

1)        گلابتون‌دوزی‌هایی که برای تزئین، مستقیما بر روی زمینه اصلی دوخته می‌شوند.

2)        گلابتون‌دوزی‌هایی که برای اتصال و نصب ربان، نوار، یراق، قیطان، منجوق، پولک و … بر روی زمینه اصلی به کار گرفته می‌شوند.

نقوش مورد استفاده در گلابتون‌دوزی

طرح گلابتون می‌تواند بسیار متنوع باشد و یا از روی طرح‌های آماده توسط کاربن روی پارچه منتقل می‌شود و یا توسط ذهن خلاق هنرمند بر روی پارچه کشیده می‌شود. نقوشی که در گلابتون مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از: پیچک ترنج، گل ساعتی، نقش محرابی، گل‌های اسلیمی، گل ختایی، نقش بازوبندی، بته رومی، محرماتی یا ستونی، بته جقه‌ای، سَروچه و انواع گل‌ها.

معمولا هنرمندان در حین کار از منجوق و یا پولک هم استفاده می‌کنند که باعث زیباتر شدن و تنوع بخشیدن به طرح می‌شود. در هر طرح معمولا از یک، دو و یا چند رنگ گلابتون با توجه به سلیقه هنرمند، استفاده می‌شود.

انواع نخ گلابتون‌

گلابتون دو نوع است:

• گلابتون خارجی:

از هندوستان وارد می‌شود و بسیار ظریف است.

• گلابتون ایرانی:

اصفهان و تبریز از اصلی‌ترین مراکز تولید گلابتون ایرانی به‌شمار می‌روند. کاشان، زنجان، هرات، رشت، مشهد، قم و ساووه از دیگر مکان‌هایی هستند که در آنها گلابتون ساخته می‌شود.

انواع نخ گلابتون باتوجه به کاربرد عبارتند از:

• گلابتون ۸۰۰ (درشت)
• گلابتون ۱۲۰۰ (نازک)
• گلابتون ۱۸۰۰ (ریزه)
• گلابتون زنجیره‌ای (گلابتون حلقه‌ای شکل به رنگ سفید و زرد)

روش کار گلابتون‌دوزی

برای گلابتون‌دوزی از ابزار کار بسیار ساده‌ای استفاده می‌شود که دایره‌ای الک مانند است که به آن «کمان» و در زبان محلی کَم می‌گویند. پارچه را روی کم می‌کشند، دور دایره را محکم با بند یا کش می‌بندند تا مانند ساز دف شود، با این تفاوت که به جای دف که دور آن پوست است، دور این کمان، پارچه قرار دارد. بعد از این که پارچه روی کمان محکم بسته شد، نقش را به کمک کاربن، روی آن می‌کشند. کمان چوبی بزرگ که پارچه بر روی آن کشیده، نیز محکم بسته می‌شود. یک قلاب شماره ۱۲ یا ۱۳ و نخ گلابتون که می‌تواند طلایی، نقره‌ای و یا در رنگ‌های دیگر باشد، دیگر ابزارهای مورد استفاده در این هنر هستند.

روش کار به این شکل است که هنرمند، نخ گلابتون را در زیر کار با دست می‌گیرد و با دست دیگر که در روی کار قرار دارد، به کمک قلاب، نخ را می‌گیرد و از زیر کار به روی پارچه می‌کشد و با انتخاب محل قلاب زدن بعدی، کار خود را ادامه می‌دهد. شکل ساده‌ی ‌دوخت زدن شبیه به یک خط زنجیره که پیچ نام دارد، می‌باشد. با کنار هم قرار گرفتن این دوخت‌های ظریف بر روی پارچه، طرح زیبایی روی پارچه منتقل می‌شود. زنان هنرمند با مهارت و سرعت خاصی این کار را انجام می‌دهند و طرح‌هایی با ظرافت کم نظیر خلق می‌کنند.

بادله‌دوزی چیست؟

یکی از شاخص‌ترین محصولاتی که به وسیله هنر گلابتون دوزی تولید می‌شود، بادله دوزی یا تلی بافی می‌باشد. بادله، نام شلواری جنوبی می‌باشد که بر روی آن رودوزی‌هایی با نخ گلابتون انجام می‌شود؛ این رودوزی از بهم پیوستن چند نوع زری و شک (نوارهای رودوزی شده) در کنار هم شکل می‌گیرد و از آن برای تزئین دمپای شلوارهای زنانه استفاده می‌کنند.

شلوارهای بادله دوزی شده مخصوص نوعروسان شهرهای جنوبی می‌باشد اما گاهی در مراسم‌های خاص مانند مراسم عروسی، سایر مهمانان نیز از آن استفاده می‌کنند. این شلوارها دارای دکمه‌هایی با نخ ابریشمین هست که با شیاری که در بغل ساق پا دارد باز و بسته می‌شود.

جمع بندی

همانطور که صحبت کردیم، در هنر گلابتون‌دوزی، هنرمندان با کمک قلاب، نقوش متنوعی را که اکثرا ملهم از بینش شخصی و ذهنی‌شان است، بر روی پارچه می‌دوزند. در کلیه مناطق جنوب کشور بویژه استان هرمزگان، استفاده از شلوارهای گلابتون‌دوزی شده مرسوم است و علاوه بر آن بر روی یقه، پیراهن، آستین، لبه‌ی ‌آستین، شلوار و کلاه‌ها نیز انجام می‌شود. در کنار لباس، از گلابتون دوزی برای تولید و تزئین دیوار کوب، جای قرآن، سجاده، جانماز، لباس مجلسی، کوسن، بالش، پرده، بقچه، پشتی، کیسه پول، قلمدان، جای شانه، سرمه داران و … نیز استفاده می‌شود.