زری دوزی چیست؟ نگاهی بر تاریخچه‌ی این هنر تزئينی فاخر و ارزشمند

زردوزی یا زری دوزی، نوعی گلدوزی و هنر تزئنی بشمار می‌رود که از گذشته‌های دور تا به امروز، بیشتر در ایران و شبه قاره هند مورد استفاده قرار می‌گرفته است. زردوزی از دو کلمه فارسی زر یا زرین به معنای طلا و دوزی به معنای دوختن، گرفته شده است که نوعی گلدوزی فلزی سنگین و استادانه بر پایه پارچه ابریشمی، ساتن یا مخملی است. طرح‌ها در ابتدا، اغلب با استفاده از نخ‌های طلا و نقره ایجاد می‌شوند و می‌توان علاوه بر نخ، از مروارید، مهره‌ها و سنگ‌های قیمتی نیز استفاده کرد. اما امروزه صنعتگران اغلب از ترکیب سیم مسی با پولیش طلایی یا نقره‌ای و یا نخ ابریشم و گلابتون برای این کار، استفاده می‌کنند.

این دوخت برای تزیین دمپای شلوار، پیراهن، جلیقه، شلیته، چادر زنان، چاروق مردان و … به کار می‌رود. در هرمزگان به ویژه در بندر لنگه بندر عباس و میناب زنان بر این هنر تسلط دارند و بیشتر برای تزیین پارچه‌های کرپ نازک مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قشم، دوخت نوار‌های بافته شده به صورت بادله (بهم پیوستن چند نوع نقش از نخ گلابتون که نقش بزرگتر در وسط و نقشهای کوچکتر در اطراف آن قرار دارند) و دوخت انواع نوارهای طلایی و نقره‌ای از قبیل شک و تلی برای تزیین شلوار و پیراهن با عنوان زری دوزی رواج دارد. در ادامه به شرح بیشتر این هنر و تاریخچه‌ای کوتاه از آن خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

هنر رودوزی در بندر عباس

رودوزی‌ها در استان هرمزگان نمونه‌ای از رودوزی‌های اصیل ایرانی با ویژگی‌هایی منحصر به فرد بوده که با فرهنگ، محیط زیست و رسوم مردم منطقه ارتباط تنگاتنگی دارد و نقوش به کار گرفته شده نمودی از سنت‌ها، عقاید و خلاقیت هنرمندانی است که این نقوش را بر زمینه پارچه‌ها نقش می‌زنند.

استان هرمزگان در جنوب ایران و در شمال تنگه هرمز قراردارد. کرانه‌های این استان در شرق به دریای عمان و در غرب به خلیج فارس می‌رسد. بافت جمعیتی استان تنوع فراوانی دارد. از شرق با فرهنگ و سنن بلوچ‌ها شروع می‌شود و پوشش مردم به خصوص زنان بسیار شبیه به بانوان بلوچ می‌باشد و در مرکز و غرب استان زنان بیشتر لباس بومی خود را که پوشش مشهور بندری است (لباس با پارچه‌های رنگی شاد به رنگ‌ها قرمز سبز زرد آبی که اکثرا زری بافی شده اند) را بر تن می‌کنند. شکوفایی هنر منطقه هرمزگان به دلیل ارتباط دریانوردان منطقه با پاکستان هند و آفریقا بوده که این مسئله، نقش بسیاری را در رونق تجارت و ارتباطات فرا منطقه‌ای ایفا می‌کند. رو دوزی‌های استان هرمزگان را در البسه سنتی زنان بندری مثل شاخی و کَندوره و همچنین بر روی برخی از انواع برقع پشتی‌ها و کوسن‌های سنتی می‌توان مشاهده کرد.

تاریخچه زری‌دوزی

بر اساس کاوشهای باستان‌شناسی و آثار موجود، این شیوه رودوزی، در ایران، هند، مصر، یونان و روم باستان رواج داشته است. ظاهرا نخسیتن بار مردم فریگیا در آسیای صغیر (ترکیه امروزی) از رشته‌های طلا در گل دوزی استفاده می‌کردند. کاوش‌های باستان‌شناسی در روسیه حکایت از آن دارد که در سده‌ی ‌سوم پیش از میلاد، زردوزی و تولید پارچه‌های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به وسیله‌ی ‌نخ‌های زرین که به ظرافت تابیده شده‌اند، تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچه ی‌پشمی دوخته و همانطور که در مطلب پیشین نیز اشاره شد، از نمونه‌های باستانی می‌توان به آرایه‌های لباس‌های هخامنشیان اشاره کرد. شلوار فیروز پسر یزگرد دوم پادشاه ساسانی نیز زردوزی شده بود. در قرنهای بعد سوزن دوزی‌های بیزانس، همسایه‌ی‌ ایران، تقلیدی از فرآورده‌های ایران بود که تلاش می‌شد مرغوبیت بیشتر داشته باشد و از رنگ‌های خیره کننده‌تر در پارچه‌ها استفاده شود.

زری دوزی در سده‌های نخستین اسلامی در ایران، به ویژه در دوران سلجوقی بیشتر به صورت دوخت جملات و عبارات به خط کوفی بود. برخی از منسوجات دوران عباسی و طولونیان در مصر و فاطمیان نیز زر دوزی شده بود. ناصر خسرو نیز حدودا در پایان قرن پنجم در قاهره از خیمه دیبای زر اندوزی شده خلیفه فاطمی سخن گفته است. در زمان حکومت مسلمانان بر سیسیل نیز صنعت زری دوزی بسیار اعتلا یافت.

در هجوم مغول‌ها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و شکوه آن به‌گونه‌ای بود که شاردن در سیاحت نامه‌ی ‌خود بارها از ظرافت زردوزی‌ها و گل دوزی‌های ایرانی تعریف کرده است و آن را به مراتب برتر از گلدوزی‌های ترکان و اروپائیان خوانده است. در دوره ایلخانان زری دوزی برای آراستن خیمه‌ها معمول بود. بنابر وصف کلاویخو، روی خیمه تیمورخان، پارچه‌های ابریشمی رنگارنگی آویزان بود که با نخ زر، گل‌دوزی شده بود.

در دوره صفویه شاه و درباریان و حتی خدمتگزاران، آنها لباس‌های ابریشمی زردوزی شده می‌پوشیدند. در این دوره انواع زردوزی و سیم دوزی روی ابریشم ماهوت و چرم رواج داشت. بر اساس تصاویر موجود، زنان عصر صفوی نیم تنه‌ای به نام یل و پیراهنی از ململ سفید می‌پوشیدند که غالبا زراندوزی می‌شد. در دوره قاجار، زری‌دوزی روی پوشاک، گستردنی‌ها و زین اسب رایج بود.

در اصفهان زری دوزی از سه قرن پیش، میان زنان ارمنی جلفا رایج بوده است. امروزه زنان کرد روی دستمال‌های بزرگی که روی شانه می‌اندازند و جلیقه و دامن‌هایشان زری دوزی می‌کنند. زنان بیرجندی کفش‌هایی با رویه‌ی گلابتون دوزی شده به پا می‌کنند. خانواده‌های مهاجر عرب ساکن خراسان نیز حاشیه اجزای مختلف پوشاک خود را زری دوزی می‌کنند.

این هنر همچنان تا به امروز، البته نه به شکوه گذشته، ادامه پیدا کرده و امید می‌رود تا به کمک طراحان، هنرمندان و صنعتگران نوظهور و مطرح، این هنر بار دیگر به اوج خود رسیده و جمال و ارزش خود را به رخ جهانیان بکشاند.

زری‌دوزی هندی

در هند زردوزی سبکی از گلدوزی با نخ فلزی است که گفته می‌شود توسط سلاطین ترک-افغانی که در قرن دوازدهم بر دهلی حکومت کردند، در هند معرفی شد. در اصل زردوزی با مفتول‌های طلایی و نقره‌ای ظریف بر روی پارچه‌های ابریشمی و مخملی غنی انجام می‌شد و خیلی زود بین طبقات مرفه و نخبگان هند محبوبیت پیدا کرد. این صنعت در قرن هفدهم و در دربار مغول به اوج خود رسید. جایی که این هنر تا به امروز، به طور گسترده در پوشاک (بویژه تزئین لباس‌های ساری)، کفش، تزئینات و زیور آلات سوارکاری استفاده می‌شود.

جمع بندی

بنابر این، این هنر به عنوان تزئین برای طیف گسترده‌ای از کاربردها، از جمله لباس، منسوجات خانگی، و تزیینات حیوانات استفاده می‌شود. از نظر تاریخی، از آن برای تزئین دیوارهای خیمه‌های سلطنتی، غلاف‌ها، دیوارپوش‌ها و لوازم فیل‌ها و اسب‌های سلطنتی استفاده می‌شد. مرکز عمده این هنر استان هرمزگان است و در اصفهان، فارس،کردستان،آذربایجان،کاشان،یزد،بوشهر،شوش و شوشتر نیز کم و بیش رواج دارد.

همانطور که اشاره کردیم، امروزه نخ‌های زرین و سیمین جای خود را به نخ های گلابتون داده‌اند که در مطلب بعدی درباره این هنر نیز صحبت خواهیم کرد. وسایل مورد نیاز در زری دوزی عبارتند از قلاب، کم یا کمه (کارگاه)، پارچه، کاغذ پوستی و نخ که پیشتر از جنس طلا و به اصطلاح عیار بود ولی اکنون نخ‌های روکش‌دار فلزی در رنگ‌های طلایی و نقره‌ای یا به اصطلاح گلابتون، استفاده می‌شود. در مطالب بعدی به شرح هنر زیبای گلابتون دوزی خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.