رودوزی‌های ایرانی: اصالت، زیبایی و ارزش‌های فرهنگی

هنر، زمینه‌ای آشکار برای پرورش قدرت ابتکار و نوآوری به‌شمار می‌آید. هنر آرام‌بخش روح انسان است که زمینه‌های مختلفی دارد و یکی از آنها مربوط به پوشاک و لباس و انواع تزئینات آن می‌شود. هنر رودوزی، هنری جذاب و خاصی است که سال‌های طولانی در میان مردم ایران مرسوم بوده و هنرمندان با دوخت کوک‌هایی روی پارچه، کل پارچه یا قسمتی از آن را پر می‌کردند. تنوع رودوزی در ایران نشان می‌دهد که این هنر بین اقوام مختلف و در شهرهای سراسر کشور،‌ عمومیت داشته و منحصر به یک شهر و یا یک آداب و رسوم خاص نیست.

از این هنر زیبای دستی برای تولیداتی نظیر کفش، شلوارهای زنانه، سر آستین، پیش سینه، سرپوش و روبند دور یقه، لبه پرده، دیوارکوب، پشتی، کوسن، سجاده، جلدقرآن و تابلو استفاده می‌شود. در ادامه این هنر فاخر را شرح می‌دهیم و به کاربرد و صورت‌های مختلف آن اشاره می‌کنیم.

هنر رودوزی

هنر رودوزی یا روکاری (Embroidery)، به هنری گفته می شود که طی آن، نقش‌های گوناگونی روی پارچه‌های بدون نقش یا بعضا پارچه‍‌های نقش‌دار، از طریق دوختن و یا کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود پارچه، به وجود می‌آید و با استفاده از سوزن و نخ‌های رنگین انجام می‌شود. در این شیوه هنرمندان از انواع پارچه‌ها برای رودوزی استفاده می‌کنند و معمولا زنان نقش اصلی را در این تولیدات بر عهده دارند و مواردی از قبیل پوشاک، اثاث منزل، دیوارکوب‌ها و دستمال‌ها را رودوزی می‌کنند. عمده‌ترین ابزار و وسایل کار رودوزی‌های ایرانی را نیز انواع سوزن، قلاب، قیچی، انگشتانه و گاه دستگاهی به نام کارگاه تشکیل می‌دهد.

این هنر قدمت بسیار طولانی در ایران دارد. در کتاب سیری در صنایع دستی ایران نوشته جیگلاگ و سومی هیراموتوگلاگ آمده است :«در غرب ایران، قطعاتی از منسوجات رودوزی شده با نقش‌های پیچیده پیدا شده است که تاریخ بافت و رودوزی در آنها به حدود شش هزار سال قبل از میلاد، میرسد.» و از این قطعات پیدا شده، با عنوان کهن‌ترین نمونه‌های رودوزی ایرانی یاد می‌کند.

با توجه به کاشی‌ها و آثار مکشوفه از شوش و تخت جمشید، پژوهشگران دریافته‌اند که بر لباس‌های درباریان و پادشاهان در آن دوران تزئیناتی برجسته بوده و بسیاری از آن‌ها نمایانگر تزیین پارچه‌ها با رودوزی است. منسوجات کشف شده در پازیریک نیز نشان می‌دهد که لبه پارچه‌ها توسط دوخت‌هایی همچون گلابتون دوزی، ملیله دوزی، سرمه دوزی، قلاب دوزی، ده یک دوزی، قیطان دوزی، سنگ، مروارید، پولک و مرصع دوزی، تزیین شده است. همینطور گفته می‌شود که ایرانیان در روزگاران قدیم، درفش‌هایی (پرچم‌هایی) با پارچه‌های زربافت و درخشان داشتند.

علاوه بر این، با توجه به آثاری که از زمان ساسانی نیز به‌دست ما رسیده، متوجه می‌شویم که این هنر در این عصر نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همینطور با مشاهده آثار نگارگری ادوار بعد از اسلام، همانند دوران ایلخانی (که زردوزی و پارچه‌های زربافت بسیار مورد توجه بود) و دوران تیموری نیز از این هنر برای تزیین لباس‌ها بهره گرفته می‌شد و کم کم این هنر در عصر صفویه و قاجار به اوج خود رسید.

انواع رودوزی

در ایران رودوزی‌های متنوعی رایج بوده است که بعضی از آن‌ها در اثر مرور زمان و بی‌توجهی، از بین رفته‌اند. هنر رودوزی ایرانی از لحاظ متریال استفاده شده، به پنج دسته مختلف تقسیم می‌شود:

 ۱.هنر رودوزی با نخ‌های رنگین که شامل: برودری دوزی، قلاب دوزی، نقش دوزی و ابریشم دوزی است.

 ۲.رودوزی با زمینه پر که شامل: پته دوزی، بخارا دوزی و سوزن دوزی بلوچ است.

 ۳.رودوزی با حذف تار و پود مانند: چشمه دوزی، سکمه دوزی، شبکه یا ژوردوزی.

 ۴.رودوزی با افزونه‌های تزئینی مانند: ملیله دوزی، نقده دوزی، ده یک دوزی و گلابتون دوزی.

 ۵. رودوزی‌های تلفیقی مانند: سکه دوزی، ابریشم دوزی، خوس دوزی، آجیده دوزی، بخارا دوزی و گلابتون دوزی.

رودوزی‌های ایرانی از لحاظ دوخت روی پارچه به سه دسته تقسیم می‌شوند:

▪ گونه‌ای که زمینه‌ی‌ اساسی پارچه را سرتاسر بخیه می‌پوشاند و زمینه‌ی‌ تازه‌ای از رنگ و نقش پدید می‌آید مانند سوزندوزی‌های بلوچ و قلابدوزی رشت و پته دوزی کرمان.

▪ گونه‌ای که بر روی پارچه، نقش چندانی دوخته نمی‌شود، بلکه با عبور نخ‌های رنگین از لابه‌لای تار و پود پارچه و دوختن این الیاف به یکدیگر، پارچه‌ی‌ ساده، حالتی مشبک و رنگین به‌خود می‌گیرد. مانند سکه دوزی و قلابدوزی اصفهان.

▪ گونه‌ای که در آن زمینه‌ی‌ پارچه به رنگ اصلی باقی می‌ماند و به کمک الیاف دارای روکش‌های فلزی، نقوش متنوعی بر روی پارچه دوخته می‌شود مانند ده یک دوزی (که در حال حاضر منوسخ شده) نقده دوزی، تافته دوزی، خوس دوزی، زردوزی و گلابتون دوزی.

جمع بندی

رودوزی منسوجات دارای اهمیت خاصی است که با آداب و رسوم و فرهنگ ملل مختلف ارتباط تنگاتنگ دارد و همانطور که اشاره کردیم، زنان در این فعالیت نقش اصلی را بر عهده دارند. رودوزی‌ها در ایران آنچنان تنوع دارند که می‌توان آن را یکی از وسیع‌ترین رشته‌های صنایع دستی نامید. این رشته بیش از ۱۱۰ زیرشاخه دارد که قلاب دوزی، گلابتون دوزی و زردوزی از جمله آن‌هاست. در مطالب بعدی به شرح هرکدام از این دوخت‌های خارق‌العاده خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.